EEG-Biofeedback w diagnozie i terapii depresji

W tym artykule przeczytasz:

• Jakie są objawy depresji według DSM V

• Jakie są rodzaje depresji według klasyfikacji ICD-10

• Jakie techniki wykorzystujemy w diagnozie depresji

• Jakie metody wykorzystujemy w terapii depresji

Kiedy możemy mówić o występowaniu depresji? 

Według DSM IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition- obecnie już DSM V), stwierdzenie epizodu dużej depresji przy utrzymującym się przez co najmniej 14 dni obniżonym nastroju musi wystąpić minimum 5 towarzyszących temu poniższych objawów:

• Zniechęcenie

• Obniżony nastrój przez większą cześć dnia

• Bezsenność lub nadmierna senność

• Niemożność odczuwania radości

• Wzrost lub spadek masy ciała

• Brak lub kłopoty z koncentracją uwagi, problemy z myśleniem

• Myśli o bezsensowności życia a nawet śmierci

• Obniżone poczucie własnej wartości a nawet przeświadczenie o własnej bezwartościowości.

Mimo, iż lęk nie jest typowym objawem depresji i jak widać, nie jest uwzględniony w klasyfikacji DSM  to bardzo często stany lękowe towarzyszą objawom depresji.

W obowiązującej w Polsce od 1998 klasyfikacji ICD-10 (International Classification od Diseases) nie ma nazwy „ciężka depresja“ a jedynie „zaburzenia depresyjne“ (depresive disorder) oraz "nawracające zaburzenia depresyjne (recurrent depresive disorder), przy czym klasyfikacja DSM IV jest raczej pomocnicza.

Rodzaje depresji

Podział depresji nie jest jednoznaczny - można znaleźć jej różne nazewnictwo w różnych źródłach, np. depresja ciężka (kliniczna), często utożsamiana jest z depresją endogenną ale też spotkać można takie jej określenie jako depresja sezonowa.

Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 ta jednostka chorobowa podzielona jest na szereg zaburzeń depresyjnych pod różną postacią np. epizod depresyjny, zaburzenia depresyjne nawracające, dystymia, organiczne zaburzenia depresyjne oraz wiele innych.

Ze względu na przyczyny jej powstawania depresję dzieli się na depresję endogenną (uwarunkowaną czynnikami biologicznymi) oraz depresję egzogenną (inaczej reaktywną - związaną z czynnikami psychospołecznymi).

Depresja endogenna (inaczej mówiąc depresja ciężka, depresja kliniczna, depresja właściwa oraz choroba afektywna jednobiegunowa) pojawia się u osób, które nie doświadczają lub w przeszłości nie doświadczały manii czy hipomanii, dlatego tak ważne jest rozróżnienie depresji endogennej od zaburzeń dwubiegunowych, co wiąże się z dokładną oceną przez klinicystę nie tylko aktualnych objawów ale także historii zaburzeń nastroju chorego. Taka diagnoza jest bardzo utrudniona, gdyż cierpiącemu na zaburzenia dwubiegunowe afektywne towarzyszą naprzemienne cykle depresji i manii, bądź hipomanii.

W przypadku, kiedy występują objawy depresji nie spełniające kryteriów według ICD-10, czy DSM możemy mówić o „nieokreślonych zaburzeniach depresyjnych” (not otherise specified, NOS), do których np. zaliczają się przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne.

Diagnoza depresji

Diagnoza depresji jest dość trudna i opiera się na klasyfikacji kryteriów diagnostycznych opisanych w ICD-10 oraz DSM V. Ze względu na profil naszej działalności oraz stosowane w naszym centrum metody diagnostyczne i terapeutyczne, przyjrzymy się bliżej diagnostyce i terapii depresji endogennej, wywoływanej przez bliżej nieokreślone zaburzenia funkcjonowania mózgu.

Różnorodne techniki obrazowania mózgu dostarczyły wielu informacji na temat strukturalnej i funkcjonalnej patologii w różnych zaburzeniach psychicznych, również w depresji. Znane w Polsce metody, takie jak QEEG (ilościowy elektroencefalogram - quantitative electroencephalogram) czy ERP (potencjały wywołane - event-related-potentials) dostarczają klinicyście nieinwazyjnych narzędzi, umożliwiających ilościową ocenę czynności spoczynkowej i wywołanej mózgu, których czułość, rozdzielczość czasowa i dokładność przewyższają inne metody obrazowania.

W psychologii i psychiatrii badanie QEEG jest coraz częściej wykorzystywane do diagnozy ADHD, depresji, dysleksji, schizofrenii czy zaburzeń lękowych.  W neuroterapii natomiast służy jako narzędzie do precyzyjnego planowania sesji EEG-Biofeedback. Analiza widmowa i mapowanie mózgu wspomagają właściwe postawienie diagnozy psychiatrycznej, czy psychologicznej, umożliwiają precyzyjne określenie celów terapii, neuroterapii. Dają również możliwość właściwego doboru leków np. w zaburzeniach lękowych, ADHD, depresji, a także pozwalają kontrolować dawkowanie leków oddziałujących na OUN i uniknąć tym samym efektów ubocznych.

Jak wiadomo odzwierciedleniem funkcjonowania mózgu są sygnały aktywności elektrycznej, wytwarzane przez komórki nerwowe- neurony w OUN. Zapisywane są w postaci wykresu fal na tzw. elektroencefalogramie - EEG.

Dzięki dzisiejszej technologii możemy te fale podglądać na monitorze komputera, a zapis ten będzie przedstawiał kształt tych fal - wysokość fali mierzoną od szczytu do doliny (amplitudę) oraz ich liczbę cykli na sekundę (częstotliwość).

Charakterystyczne jest to, że różnym stanom psychicznym odpowiadają różne wzorce zapisu, tzn. w czasie koncentracji będziemy obserwować inny zapis fal niż w czasie snu, inny w czasie relaksacji, a jeszcze inny w stanie silnego pobudzenia. Np. tzw. fale alfa mają częstotliwość 8-12 Hz (jednostka miary częstotliwości) i są charakterystyczne dla stanu relaksacji, fale beta mają częstotliwość 15-18 Hz i określają stan skupienia i aktywnej koncentracji. Fale delta o częstotliwości 1-4 Hz z kolei generowane są przez mózg w czasie głębokiego snu. Wyróżnia się jeszcze tzw. fale wysokie bety o częstotliwości 18-30 Hz, które występują w momencie dużego pobudzenia nerwowego, w stresie i mogą również świadczyć o napięciu mięśniowym.

Trening EEG-Biofeedback w terapii depresji

Wiadomym jest też, że prawa półkula mózgu związana jest z negatywnymi emocjami, natomiast lewa z pozytywnymi. W depresji obserwuje się zwiększoną aktywność prawej półkuli w stosunku do lewej (Davidson, 2000), co znalazło zastosowanie w terapii depresji, mianowicie w treningach EEG-Biofeedback.

U pacjentów z depresją występuje zwiększona moc fal theta i/lub alfa, z tym że w przypadku przyjmowania leków antydepresyjnych fale alfa mogą być redukowane i należy mieć to na uwadze. Zaobserwować możemy także obniżoną koherencję między płatami czołowymi. Dzięki takiej analizie możemy precyzyjnie określić postępowanie terapeutyczne w leczeniu depresji.

EEG-Biofeedback polega na rejestrowaniu aktywności mózgu, wyświetlanej na monitorze w postaci różnych obrazów, animacji itp. Na zasadzie tzw. sprzężenia zwrotnego, osoba obserwująca monitor może świadomie zmieniać obraz wytwarzanych fal. Dzieje się to za pomocą umieszczonych na głowie elektrod, z których przekazywany sygnał jest przetwarzany za pomocą szybkiej transformaty Fourniera, a następnie przedstawiany jest w formie łatwo odczytywanej przez pacjenta grafiki (obraz, animacja, gra wideo), dzięki czemu pacjent wie, kiedy jest skoncentrowany i może wpływać na reakcję własnego mózgu by ten lepiej funkcjonował. 

U osób z depresją jednobiegunową rejestruje się przewagę fali alfa w lewej okolicy czołowej, trening według protokołu Rosenfelda powinien być ukierunkowany na zmianę amplitudy alfa prawej półkuli mózgowej, dzięki czemu możliwe będą do zaobserwowania korzystne zmiany w asymetrii alfa (Baehr, Rosenfeld, Baehr (2001). Z kolei, kiedy zachodzi konieczność stymulowania lewej półkuli mózgowej, trening EEG-Biofeedback, zawsze prowadzony przez wykwalifikowanego terapeutę powinien polegać na odpowiedniej stymulacji pracy mózgu według klasycznego protokołu terapeutycznego theta/SMR Jay‘a Gunkelmana. W zaburzeniach depresyjnych, którym towarzyszy wysokie rozdrażnienie, zburzenia snu i łaknienia wskazane jest zastosowanie protokołu terapeutycznego, który poprawia wzorzec snu, wycisza i uspokaja.

Stymulacja tDCS jako wsparcie w terapii depresji

EEG-Biofeedback nie jest jedynym stosowanym przez terapeutów narzędziem w terapii zaburzeń depresyjnych. Ostatnio, coraz częściej w zachodnich klinikach na oddziałach neurologicznych i psychiatrycznych wykorzystuje się w tym celu narzędzie zwane tDCS (przezczaszkowa stymulacja prądem stałym - transcranial Direct Current Stimulation). Stymulacja polega na aplikowaniu w odpowiedniej lokalizacji elektrod (anody i katody) na głowie pacjenta, prądu stałego o niskim natężeniu do 2 mA.

Urządzenie do przezczaszkowej stymulacji mózgu prądem stałym o niskim natężeniu znalazło opis w literaturze specjalistycznej. Istnieje już wiele artykułów świadczących o wysokiej skuteczności tej metody we wsparciu przy zaburzeniach depresyjnych. 

EEG-Biofeedback i tDCS obecnie bardzo wyróżniają się w zastosowaniach klinicznych i cieszą się coraz większą popularnością. Ich skuteczność powinna skłonić niejednego klinicystę, by sięgnął po nie planując postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne swoich klientów.

Bibliografia:

1. Carson, R. (2006). Psychologia zaburzeń. Człowiek we współczesnym świecie. Sopot: GWP Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
2. Davidson, R.J. (2000). The functional neuroanatomy of affective style. W Lange, R.D.& Nadel, L. Cognitive neuroscience of emotions. New York: Oxford University Press
3. Davidson, Richard J. (2002). The Asymmetrical Brain. Cambridge: The MIT Press.
4. George Fuller (1984). Biofeedback: Methods and Proceders in clinical Practice. San Francisko: Biofeedback Press
5. Hammen, C. (2006). Depresja. Modele kliniczne i techniki terapeutyczne dla praktyków i pacjentów.  Sopot: GWP Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
6. Kramer, P. (2007). Czym jest depresja. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS
7. Sheridan C.L., Radmacher S.A. (1998). Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia.