Imagine Infinity – plansze do treningu biofeedbacku

Poniższy artykuł skupia się na integracji teorii uczenia się z zastosowaniem multimediów w biofeedbacku. Autor, analizuje różne czynniki wpływające na efektywność terapii oraz zwraca uwagę na znaczenie personalizacji i wyboru odpowiednich multimediów jako formy informacji zwrotnej.

W artykule przeczytasz m.in :

• o znaczeniu teorii uczenia się oraz indywidualnych cech uczestników w prowadzeniu terapii neurofeedback

• o konieczności uwzględniania wielu zmiennych podczas planowania treningu neurofeedbacku

• o znaczeniu treningu fiksacji wzroku i kontroli ruchów sakkadowych w neurofeedbacku

• o przykładach innowacyjnych narzędzi możliwych do zastosowania w terapii.

Integracja teorii uczenia się i dostosowywanie multimediów w neurofeedbacku

Neurofeedback (NFB) to innowacyjna metoda umożliwiająca ludziom nabywanie umiejętności kontrolowania funkcji swojego mózgu, co przyczynia się do poprawy codziennego funkcjonowania. Niemniej jednak, pomimo licznych badań, nie udało się jednoznacznie odpowiedzieć na wiele pytań, szczególnie tych dotyczących planowania treningu. Kluczowe wydaje się tutaj uwzględnienie wielu zmiennych, które mogą wpływać na końcowy efekt terapeutyczny.

Powszechnie uważa się, że proces nauki w ramach neurofeedbacku, korzystne zmiany w zachowaniu i emocjach oraz parametry fal mózgowych, zachodzą w sposób automatyczny. Podczas planowania sesji treningowych często kładzie się nacisk na dobór odpowiedniego protokołu - precyzyjne lokalizowanie elektrody oraz ustawienia filtrów częstotliwościowych w EEG. Choć te elementy mają niezaprzeczalne znaczenie, to nie są one jedynymi decydującymi o ostatecznym sukcesie terapii.

Takie podejście niestety często pomija istotność wielu innych czynników, które mogą mieć decydujący wpływ na efektywność terapii. W niniejszym artykule skupimy się szczegółowo na dwóch aspektach: teorii procesu uczenia się oraz na charakterze multimedialnym informacji zwrotnej.

Od automatyzacji do personalizacji - nowe podejście do neurofeedbacku

Neurofeedback, choć korzysta z technik warunkowania instrumentalnego, gdzie osiągnięcie określonego stanu jest nagradzane, co z kolei wzmacnia pożądaną aktywność mózgu, nie jest procesem całkowicie zautomatyzowanym i odbywającym się poza świadomością. W świetle najnowszych badań (Kuznetsova, E. i in., 2023), staje się jasne, że istnieje wiele innych czynników wpływających na efektywność nauki kontroli aktywności mózgu. Na przykład, badania przeprowadzone przez Veilahti i jego zespół (2021) sugerują, że sukces terapii NFB może być związany z indywidualnymi cechami uczestników. Proces ten nie jest również izolowany od wielu innych, dotychczas nieuwzględnianych zmiennych. W niektórych przypadkach, terapia NFB może przynieść dodatkowe korzyści, gdy jest stosowana razem z innymi formami leczenia, takimi jak terapia psychologiczna, coaching czy dbanie o higienę snu (Arns, 2020).

To nowe podejście jest coraz bardziej zauważalne i stopniowo wprowadzane do praktyki. Przykładem mogą być niemieckie wytyczne dla biofeedbacku, które podkreślają konieczność uwzględnienia w planowaniu protokołów procesów znanych z teorii uczenia się oraz ćwiczeń skoncentrowanych na transferze umiejętności. Austriackie rekomendacje z kolei sugerują włączanie do biofeedbacku metod relaksacyjnych, treningu autogenicznego czy progresywnej relaksacji mięśni (Kuznetsova, E. i in., 2023)

Zastosowanie multimediów w neurofeedbacku z perspektywy teorii uczenia się

Złożoność problemu wymaga ostrożności w wyborze strategii postępowania, zarówno pod względem merytorycznym, jak i technicznym. Kluczowe jest, jakimi środkami wizualnymi lub dźwiękowymi dostarczamy pacjentowi informacje o jego postępach. Dotychczasowe badania, które analizowały skuteczność neurofeedbacku w kontekście charakteru feedbacku, są nieliczne. Te, które podjęły ten temat, sugerują, że rodzaj bodźca używanego jako feedback ma znaczenie dla ostatecznej skuteczności interwencji.

Przykładem może być badanie przeprowadzone przez Ono i współpracowników (2013), którzy porównali trzy rodzaje wizualnego sprzężenia zwrotnego: prosty wykres, animowaną dłoń zmieniającą pozycję oraz animowaną dłoń wyświetlaną z perspektywy osoby trenującej biofeedback. Wszystkie warunki prowadziły do zmian, ale najskuteczniejsza okazała się ostatnia metoda. Z drugiej strony, badania Fernández et al. (2016) wykazały, że osoby z niepełnosprawnością mogą mieć niższą prędkość przetwarzania i trudności w przetwarzaniu semantycznym w modalności wzrokowej. To zmusza do redukcji zawartości treściowej przekazywanej informacji lub do wyboru innej modalności, np. dźwiękowej. Inne badania (Bastaiin, 2011) wykazały większą skuteczność feedbacku wibracyjno-dotykowego niż słuchowego w celu poprawy równowagi poprzez stymulację układu przedsionkowego u dzieci niepełnosprawnych.

To prowadzi nas do interesującego zagadnienia. Brak badań w tym obszarze sprawia, że terapeuci często korzystają z multimediów jako formy informacji zwrotnej w sposób bardzo swobodny. Często są to gry lub filmy z serwisów streamingowych, które poprzez dodanie mechanizmu modyfikacji obrazu, "dyskretnie" dostarczają informacji o postępach. Decyzja o wyborze "atrakcyjnej" formy feedbacku nie zawsze musi być najlepszym możliwym rozwiązaniem. Poniżej wyjaśniam, dlaczego tak może być.

Przeciążenie informacyjne i teorie uczenia się

Zgodnie z założeniami, sygnał feedbacku powinien przekazywać informacje o zmianach fizjologicznych w sposób jasny i zrozumiały, unikając generowania bodźców rozpraszających lub wywołujących lęk (Schwartz 2004).

Podczas korzystania z filmów w terapii, warto pamiętać, że pojemność pamięci operacyjnej pacjenta może być ograniczona. Mózg, zasypywany strumieniem informacji, może mieć trudności z jednoczesnym przetwarzaniem treści filmu oraz kontrolą i modyfikacją własnych reakcji. Choć może to być atrakcyjna forma utrwalania już nabytych umiejętności, na etapie uczenia się może okazać się niewystarczająca.

W przypadku tak złożonych opcji feedbacku wizualno-dźwiękowego, jak filmy czy gry wideo, dostarczamy mnóstwo bodźców niezwiązanych bezpośrednio z biofeedbackiem (dialogi, dynamiczna akcja), co może zasłonić właściwy sygnał i utrudnić skupienie się na zadaniu. W tym kontekście, film może działać raczej jako element rozpraszający, odciągający uwagę od głównego celu terapii.

Pozorne "sukcesy", mierzone liczbą zmian parametrów w EEG, nie powinny być powodem do radości. Niższa wartość theta może być w tym kontekście raczej wynikiem oddziaływania bodźców pochodzących z filmu, a nie aktywnością pacjenta w interakcji z systemem biofeedbacku. W rezultacie, po 40 sesjach "treningowych", pacjent może nadal nie posiadać umiejętności utrzymania uwagi na jednorodnych zadaniach, zbliżonych do zadań szkolnych.

Nie sugeruję, aby całkowicie rezygnować z tych form realizacji biofeedbacku. Warto jednak poszukiwać filmów, które treścią są dostosowane do celu terapii i które swoją fabułą nie przesłonią istoty treningu. Jeżeli pacjent jeszcze nie zrozumiał, czego oczekujemy od niego podczas treningu biofeedback, warto stworzyć bardziej jednorodne środowisko, które pozwoli skierować uwagę na zadanie, a nie na bierne przetwarzanie treści. Można także wykorzystać gry dostosowane do potrzeb terapii, takie jak np. Zukor Grind, Air, Drive, Carnival, które oferują możliwość elastycznego dostosowania środowiska treningowego (np. wyłączanie elementów gry rozpraszających, bodźców dźwiękowych, włączanie lub wyłączanie wykresów).

Znaczenie fiksacji oraz trening odporności na dystraktory

Neurofeedback uznaje się obecnie za najbardziej skuteczne rozwiązanie w treningu pacjentów z nadpobudliwością psychoruchową z deficytem uwagi ADHD. Jak się okazuje, nacisk w treningu kładzie się na poprawę kontroli nad zachowaniem i uwagą. Okazuje się jednak, że dzieci z ADHD mają także poważne deficyty w zakresie kontroli ruchów sakkadowych gałek ocznych oraz duże problemy z fiksacją wzroku, co jak niektórzy sugerują może mieć także związek z nieuważnością (Janmonahammadi 2019).

Choć badania dowodzą, że efektywny trening koncentracji uwagi dla pacjentów mających zaburzenia koncentracią uwagi powinien uwzględniać strategie takie jak: nauka świadomego oddychania, trening fiksacji (na przedmiocie, nieruchomym obiekcie), koncentracja na wyuczonym zadaniu z dodatkowym rozpraszaniem, koncentracja na obiekcie ruchomym (aby zrozumieć, co powoduje rozpraszanie uwagi w sytuacjach statycznych i dynamicznych) (van de Weijer-Bergsma E, 2012), niewiele z tych strategii jest powszechnie stosowanych w biofeedbacku.

Ciekawym rozwiązaniem nakierowanym na pracę z funkcjami okulomotorycznymi jest EyeGaze firmy Inclusive Technologies. EyeGaze to innowacyjne narzędzie do treningu uwagi, fiksacji i śledzenia poruszających się obiektów na ekranie w sposób interaktywny. Wykorzystuje technologię eyetracking, czyli śledzenia ruchów oka, co pozwala na monitorowanie tego, na co dokładnie użytkownik patrzy na ekranie.

Podczas trwania ćwiczenia, kamera EyeGaze śledzi wzrok dziecka i dostarcza mu informacji zwrotnej o realizacji celu. Dzięki temu, użytkownik otrzymuje natychmiastową informację o swoich postępach, co pozwala na bieżące dostosowywanie strategii i technik, a także motywuje do dalszego treningu.

Zrównoważone środowisko multimedialne w neurofeedbacku

W kontekście badań nad zaburzeniami okulomotorycznymi u dzieci z ADHD, niektóre badania sugerują konkretne strategie, które mogą poprawić zdolności dzieci w tym obszarze (Janmonahammadi 2019). Do tych strategii należą:

• Izolacja ruchów szyi i oczu (stabilizacja głowy) w celu promowania stabilności postawy, ponieważ percepcja wzrokowa w ADHD jest zaburzona przez wiercenie się i nadpobudliwość
• Promowanie świadomości ruchów gałek ocznych poprzez wykorzystanie w ćwiczeniach zmiennych komponentów orientacji i kierunku
• Promowanie percepcji czasu i cierpliwości, ponieważ dzieci z ADHD cierpią na awersję czasową i dysregulację czasową, która pojawia się jako błędy w testach ciągłej uwagi, na przykład CPT (test ciągłej wydajności).
• ...nadanie priorytetu i ważności wybranym elementom oraz ignorowanie nieistotnych bodźców”.

Aby zbliżyć się do osiągnięcia postawionych celów w zakresie neurofeedbacku, zalecane jest korzystanie z odpowiednich zasobów treningowych. Wyjątkowym narzędziem, które może pomóc w realizacji tych zadań, jest IMAGINE INFINITY - to zbiór interaktywnych plansz reaktywnych, które, przedstawione jako powolne, ewoluujące wizualizacje, służą jako odpowiedź na szereg problemów opisanych powyżej:

• Zamiast dynamicznych filmów i gier, oferują ograniczoną ilość informacji – powolne transformacje co 10 sekund;

• Pozwalają na ćwiczenia z długotrwałym utrzymaniem wzroku na statycznych ilustracjach

• Zachowują balans pomiędzy atrakcyjnością wizualną a przekazywanym feedbackiem

• Stwarzają jednolite, lecz fascynujące środowisko, które skutecznie pomaga rozwijać umiejętność skupienia, nie wprowadzając żadnych elementów rozpraszających

• Wspierają rozwijanie wytrzymałości i cierpliwości w procesie nauki.

Podsumowując, terapia neurofeedback to efektywna metoda wspomagająca ludzi w kontrolowaniu pracy swojego mózgu i poprawianiu codziennego funkcjonowania. Aby jednak zaplanować skuteczny trening, konieczne jest uwzględnienie wielu zmiennych, nie tylko wybór protokołu o największej precyzji. Nowe podejście do neurofeedbacku, które uwzględnia teorie uczenia się oraz multimedialny charakter informacji zwrotnej, pozwala na bardziej spersonalizowaną terapię i skuteczniejsze osiągnięcie celów terapeutycznych. Istotne jest, aby terapeuci byli świadomi wpływu przeciążenia informacyjnego i dystraktorów na proces uczenia się pacjenta, i dobierali odpowiednie materiały feedbacku, aby jak najbardziej efektywnie rozwijać zdolność koncentracji uwagi. Dzięki temu, neurofeedback może stać się jeszcze skuteczniejszą metodą leczenia w przyszłości, przynosząc realne korzyści dla pacjentów i poprawiając jakość ich życia.

Arns, M., Clark, C. R., Trullinger, M., deBeus, R., Mack, M., & Aniftos, M. (2020). Neurofeedback and attention-deficit/hyperactivitydisorder (ADHD) in children: Rating the evidence and proposed guidelines. Applied Psychophysiology and Biofeedback, 45(2),39–48.

Basta, D., Rossi-Izquierdo, M., Soto-Varela, A., Greters, M. E., Bittar, R. S., Steinhagen-Thiessen, E., et al. (2011). Efficacy of a vibrotactile neurofeedback training in stance and gait conditions for the treatment of balance deficits: a double-blind, placebo-controlled multicenter study. Otol. Neurotol. 32, 1492–1499. doi: 10.1097/MAO.0b013e31823827ec

Janmohammadi S, Haghgoo HA, Farahbod M, Overton PG, Pishyareh E. Effect of a visual tracking intervention on attention and behavior of children with Attention Deficit Hyperactivity Disorder. J Eye Mov Res. 2020 Apr 22;12(8):10.16910/jemr.12.8.6. doi: 10.16910/jemr.12.8.6.

Kuznetsova E, Veilahti AVP, Akhundzadeh R, Radev S, Konicar L, Cowley BU. Evaluation of Neurofeedback Learning in Patients with ADHD: A Systematic Review. Appl Psychophysiol Biofeedback. 2023 Mar;48(1):11-25.

van de Weijer-Bergsma E, Formsma AR, de Bruin EI, Bögels SM. The Effectiveness of Mindfulness Training on Behavioral Problems and Attentional Functioning in Adolescents with ADHD. J Child Fam Stud. 2012 Oct;21(5):775-787. doi: 10.1007/s10826-011-9531-7. Epub 2011 Sep 22